ตตฺริทํ วตฺถุ – เอโก ปิณฺฑปาติโก มหาเถรํ ปุจฺฉิ – ‘‘ภนฺเต, เตชสา เตชํ ปริยาทิยมานา ภิกฺขู กิํ กโรนฺตี’’ติฯ เถโร อาห – อาวุโส, กิญฺจิเทว อาตเป ฐเปตฺวา ยถา ฉายา เหฏฺฐา น โอตรติ, อุทฺธํเยว คจฺฉติ ตถา กโรนฺติฯ ทสเม ปาสํสานิ ฐานานีติ ปสํสาวหานิ การณานิฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ยมกวคฺโค ทุติโยฯ

(8) 3. อากงฺขวคฺโค

1. อากงฺขสุตฺตวณฺณนา

[71] ตติยสฺส ปฐเม สมฺปนฺนสีลาติ ปริปุณฺณสีลา, สีลสมงฺคิโน วา หุตฺวาติ อตฺโถฯ ตตฺถ ทฺวีหิ การเณหิ สมฺปนฺนสีลตา โหติ สีลวิปตฺติยา จ อาทีนวทสฺสเนน, สีลสมฺปตฺติยา จ อานิสํสทสฺสเนนฯ ตทุภยมฺปิ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.9, 21) วิตฺถาริตํฯ ตตฺถ ‘‘สมฺปนฺนสีลา’’ติ เอตฺตาวตา กิร ภควา จตุปาริสุทฺธิสีลํ อุทฺทิสิตฺวา ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสํวุตา’’ติ อิมินา ตตฺถ เชฏฺฐกสีลํ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสสีติ ทีปวิหารวาสี สุมนตฺเถโร อาหฯ อนฺเตวาสิโก ปนสฺส เตปิฏกจูฬนาคตฺเถโร อาห – อุภยตฺถปิ ปาติโมกฺขสํวโรว ภควตา วุตฺโตฯ ปาติโมกฺขสํวโรเยว หิ สีลํ, อิตรานิ ปน ตีณิ สีลนฺติ วุตฺตฏฺฐานํ อตฺถีติ อนนุชานนฺโต วตฺวา อาห – อินฺทฺริยสํวโร นาม ฉทฺวารารกฺขามตฺตกเมว, อาชีวปาริสุทฺธิ ธมฺเมน สเมน ปจฺจยุปฺปตฺติมตฺตกํ, ปจฺจยสนฺนิสฺสิตํ ปฏิลทฺธปจฺจเย อิทมตฺถนฺติ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชนมตฺตกํฯ นิปฺปริยาเยน ปาติโมกฺขสํวโรว สีลํฯ ยสฺส โส ภินฺโน, อยํ สีสจฺฉินฺโน วิย ปุริโส หตฺถปาเท เสสานิ รกฺขิสฺสตีติ น วตฺตพฺโพฯ ยสฺส ปน โส อโรโค, อยํ อจฺฉินฺนสีโส วิย ปุริโส ชีวิตํ เสสานิ ปุน ปากติกานิ กาตุํ สกฺโกติฯ ตสฺมา ‘‘สมฺปนฺนสีลา’’ติ อิมินา ปาติโมกฺขสํวรํ อุทฺทิสิตฺวา ‘‘สมฺปนฺนปาติโมกฺขา’’ติ ตสฺเสว เววจนํ วตฺวา ตํ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต ปาติโมกฺขสํวรสํวุตาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปาติโมกฺขสํวรสํวุตฺตาติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนวฯ อากงฺเขยฺย เจติ อิทํ กสฺมา อารทฺธนฺติ? สีลานิสํสทสฺสนตฺถํ ฯ สเจปิ อจิรปพฺพชิตานํ วา ทุปฺปญฺญานํ วา เอวมสฺส ‘‘ภควา ‘สีลํ ปูเรถ สีลํ ปูเรถา’ติ วทติ, โก นุ โข สีลปูรเณ อานิสํโส, โก วิเสโส, กา วฑฺฒี’’ติ เตสํ ทส อานิสํเส ทสฺเสตุํ เอวมาห – ‘‘อปฺเปว นาม เอตํ สพฺรหฺมจารีนํ ปิยมนาปตาทิอาสวกฺขยปริโยสานํ อานิสํสํ สุตฺวาปิ สีลํ ปริปูเรยฺยุ’’นฺติฯ

ตตฺถ อากงฺเขยฺย เจติ ยทิ อิจฺเฉยฺยฯ ปิโย จสฺสนฺติ ปิยจกฺขูหิ สมฺปสฺสิตพฺโพ, สิเนหุปฺปตฺติยา ปทฏฺฐานภูโต ภเวยฺยํฯ มนาโปติ เตสํ มนวฑฺฒนโก, เตสํ วา มเนน ปตฺตพฺโพ, เมตฺตจิตฺเตน ผริตพฺโพติ อตฺโถฯ ครูติ เตสํ ครุฏฺฐานิโย ปาสาณจฺฉตฺตสทิโสฯ ภาวนีโยติ ‘‘อทฺธายมายสฺมา ชานํ ชานาติ ปสฺสํ ปสฺสตี’’ติ เอวํ สมฺภาวนีโยฯ สีเลสฺเววสฺส ปริปูรการีติ จตุปาริสุทฺธิสีเลสุเยว ปริปูรการี อสฺส, อนูเนน อากาเรน สมนฺนาคโต ภเวยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ อชฺฌตฺตํ เจโตสมถมนุยุตฺโตติ อตฺตโน จิตฺตสมเถ ยุตฺโตฯ อนิรากตชฺฌาโนติ พหิ อนีหฏชฺฌาโน, อวินาสิตชฺฌาโน วาฯ วิปสฺสนายาติ สตฺตวิธาย อนุปสฺสนายฯ พฺรูเหตา สุญฺญาคารานนฺติ วฑฺเฒตา สุญฺญาคารานํฯ เอตฺถ จ สมถวิปสฺสนาวเสน กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา รตฺตินฺทิวํ สุญฺญาคารํ ปวิสิตฺวา นิสีทมาโน ภิกฺขุ ‘‘พฺรูเหตา สุญฺญาคาราน’’นฺติ เวทิตพฺโพฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป , วิตฺถาโร ปน อิจฺฉนฺเตน มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.64 อาทโย) อากงฺเขยฺยสุตฺตวณฺณนาย โอโลเกตพฺโพฯ

ลาภีติ เอตฺถ น ภควา ลาภนิมิตฺตํ สีลาทิปริปูรณํ กเถติฯ ภควา หิ ‘‘ฆาเสสนํ ฉินฺนกโถ, น วาจํ ปยุตํ ภเณ’’ติ (สุ. นิ. 716) เอวํ สาวเก โอวทติฯ โส กถํ ลาภนิมิตฺตํ สีลาทิปริปูรณํ กเถยฺยฯ ปุคฺคลชฺฌาสยวเสน ปเนตํ วุตฺตํฯ เยสญฺหิ เอวํ อชฺฌาสโย ภเวยฺย ‘‘สเจ มยํ จตูหิ ปจฺจเยหิ น กิลเมยฺยาม, สีลานิ ปริปูเรตุํ สกฺกุเณยฺยามา’’ติ, เตสํ อชฺฌาสยวเสเนวมาหฯ อปิจ สรสานิสํโส เอส สีลสฺส ยทิทํ จตฺตาโร ปจฺจยา นามฯ ตถา หิ ปณฺฑิตมนุสฺสา โกฏฺฐาทีสุ ฐปิตํ นีหริตฺวา อตฺตนาปิ อปริภุญฺชิตฺวา สีลวนฺตานํ เทนฺตีติ สีลสฺส สรสานิสํสทสฺสนตฺถมฺเปตํ วุตฺตํฯ

ตติยวาเร เยสาหนฺติ เยสํ อหํฯ เตสํ เต การาติ เตสํ เทวานํ วา มนุสฺสานํ วา เต มยิ กตา ปจฺจยทานการาฯ มหปฺผลา โหนฺตุ มหานิสํสาติ โลกิยสุเขน ผลภูเตน มหปฺผลา, โลกุตฺตเรน มหานิสํสาฯ อุภยํ วา เอตํ เอกตฺถเมวฯ สีลาทิคุณยุตฺตสฺส หิ กฏจฺฉุภิกฺขาปิ ปญฺจรตนมตฺตาย ภูมิยา ปณฺณสาลาปิ กตฺวา ทินฺนา อเนกานิ กปฺปสหสฺสานิ ทุคฺคติวินิปาตโต รกฺขติ, ปริโยสาเน จ อมตาย ธาตุยา ปรินิพฺพานสฺส ปจฺจโย โหติฯ ‘‘ขีโรทนํ อหมทาสิ’’นฺติอาทีนิ (วิ. ว. 413) เจตฺถ วตฺถูนิฯ สกลเมว วา เปตวตฺถุ วิมานวตฺถุ จ สาธกํฯ

จตุตฺถวาเร เปตาติ เปจฺจภวํ คตาฯ ญาตีติ สสฺสุสสุรปกฺขิกาฯ สาโลหิตาติ เอกโลหิตพทฺธา ปิติปิตามหาทโยฯ กาลงฺกตาติ มตาฯ เตสํ ตนฺติ เตสํ ตํ มยิ ปสนฺนจิตฺตํ, ตํ วา ปสนฺเนน จิตฺเตน อนุสฺสรณํฯ ยสฺส หิ ภิกฺขุโน กาลกโต ปิตา วา มาตา วา ‘‘อมฺหากํ ญาตกตฺเถโร สีลวา กลฺยาณธมฺโม’’ติ ปสนฺนจิตฺโต หุตฺวา ตํ ภิกฺขุํ อนุสฺสรติ, ตสฺส โส จิตฺตปฺปสาโทปิ ตํ อนุสฺสรณมตฺตมฺปิ มหปฺผลํ มหานิสํสเมว โหติฯ

อรติรติสโหติ เนกฺขมฺมปฏิปตฺติยา อรติยา กามคุเณสุ รติยา จ สโห อภิภวิตา อชฺโฌตฺถริตาฯ ภยเภรวสโหติ เอตฺถ ภยํ จิตฺตุตฺราโสปิ อารมฺมณมฺปิ, เภรวํ อารมฺมณเมวฯ

2. กณฺฏกสุตฺตวณฺณนา

[72] ทุติเย อภิญฺญาเตหีติ คคนมชฺเฌ ปุณฺณจนฺโท วิย สูริโย วิย ญาเตหิ ปากเฏหิฯ ปรปุรายาติ ปรํ วุจฺจติ ปจฺฉิมภาโค, ปุราติ ปุริมภาโค, ปุรโต ธาวนฺเตน ปจฺฉโต อนุพนฺธนฺเตน จ มหาปริวาเรนาติ อตฺโถฯ กณฺฏโกติ วิชฺฌนฏฺเฐน กณฺฏโกฯ วิสูกทสฺสนนฺติ วิสูกภูตํ ทสฺสนํฯ มาตุคามูปจาโรติ มาตุคามสฺส สมีปจาริตาฯ

3-4. อิฏฺฐธมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา

[73-74] ตติเย วณฺโณติ สรีรวณฺโณฯ ธมฺมาติ นว โลกุตฺตรธมฺมาฯ จตุตฺเถ อริยายาติ อโปถุชฺชนิกาย, สีลาทีหิ มิสฺสกตฺตา เอวํ วุตฺตํฯ สาราทายี จ โหติ วรทายีติ สารสฺส จ วรสฺส จ อาทายโก โหติฯ โย กายสฺส สาโร, ยญฺจสฺส วรํ, ตํ คณฺหาตีติ อตฺโถฯ

5. มิคสาลาสุตฺตวณฺณนา

[75] ปญฺจมสฺส อาทิมฺหิ ตาว ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ฉกฺกนิปาเต วุตฺตเมวฯ ทุสฺสีโล โหตีติอาทีสุ ปน ทุสฺสีโลติ นิสฺสีโลฯ เจโตวิมุตฺตินฺติ ผลสมาธิํฯ ปญฺญาวิมุตฺตินฺติ ผลญาณํฯ นปฺปชานาตีติ อุคฺคหปริปุจฺฉาวเสน น ชานาติฯ ทุสฺสีลฺยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตีติ เอตฺถ ปญฺจ ทุสฺสีลฺยานิ ตาว โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียนฺติ, ทส อรหตฺตมคฺเคนฯ ผลกฺขเณ ตานิ ปหีนานิ นาม โหนฺติฯ ผลกฺขณํ สนฺธาย อิธ ‘‘นิรุชฺฌตี’’ติ วุตฺตํฯ ปุถุชฺชนสฺส สีลํ ปญฺจหิ การเณหิ ภิชฺชติ ปาราชิกาปชฺชเนน สิกฺขาปจฺจกฺขาเนน ติตฺถิยปกฺขนฺทเนน อรหตฺเตน มรเณนาติฯ ตตฺถ ปุริมา ตโย ภาวนาปริหานาย สํวตฺตนฺติ, จตุตฺโถ วฑฺฒิยา, ปญฺจโม เนว หานาย น วฑฺฒิยาฯ กถํ ปเนตํ อรหตฺเตน สีลํ ภิชฺชตีติ? ปุถุชฺชนสฺส หิ สีลํ อจฺจนฺตกุสลเมว โหติ, อรหตฺตมคฺโค จ กุสลากุสลกมฺมกฺขยาย สํวตฺตตีติ เอวํ เตน ตํ ภิชฺชติฯ สวเนนปิ อกตํ โหตีติ โสตพฺพยุตฺตกํ อสฺสุตํ โหติฯ พาหุสจฺเจนปิ อกตํ โหตีติ เอตฺถ พาหุสจฺจนฺติ วีริยํฯ วีริเยน กตฺตพฺพยุตฺตกํ อกตํ โหติ, ตสฺส อกตตฺตา สคฺคโตปิ มคฺคโตปิ ปริหายติฯ ทิฏฺฐิยาปิ อปฺปฏิวิทฺธํ โหตีติ ทิฏฺฐิยา ปฏิวิชฺฌิตพฺพํ อปฺปฏิวิทฺธํ โหติ อปจฺจกฺขกตํฯ สามยิกมฺปิ วิมุตฺติํ น ลภตีติ กาลานุกาลํ ธมฺมสฺสวนํ นิสฺสาย ปีติปาโมชฺชํ น ลภติฯ หานาย ปเรตีติ หานาย ปวตฺตติฯ

ยถาภูตํ ปชานาตีติ ‘‘โสตาปตฺติผลํ ปตฺวา ปญฺจวิธํ ทุสฺสีลฺยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตี’’ติ อุคฺคหปริปุจฺฉาวเสน ชานาติฯ ตสฺส สวเนนปิ กตํ โหตีติ โสตพฺพยุตฺตกํ สุตํ โหติฯ